Zgodnie z preambułą ustawy o obronie Ojczyzny oraz wstępem Kodeksu Honorowego żołnierza Zawodowego Wojska Polskiego, zawodowa służba wojskowa jest zarówno powołaniem, jak i świadomym wyborem. Ustala ona szczególną odpowiedzialność żołnierza wobec Ojczyzny, jej niepodległości oraz bezpieczeństwa, łącznie z gotowością do poświęcenia życia, co z kolei jest nierozerwalnie powiązane ze stawianym żołnierzom wymogiem dyscypliny, lojalności i gotowości do poświęceń. Sama dyscyplina wojskowa stanowi fundament sprawności Sił Zbrojnych i jeden z kluczowych przedmiotów ochrony prawa karnego wojskowego. Jej znaczenie wykracza poza porządek formalny – stanowi kluczowy czynnik kształtujący postawy żołnierzy, ich zdolność do działania w warunkach stresu, umożliwia także realizację wyznaczonych zadań w sposób zorganizowany i skoordynowany, nawet w obliczu trudnych i nieprzewidywalnych okoliczności. Opiera się ona na głębokim rozumieniu istoty oraz potrzeby obrony Ojczyzny, co uzasadnia podporządkowanie się prawu, rozkazom oraz wartościom etycznym wynikającym m.in. z Kodeksu Honorowego. W ten sposób, dyscyplina staje się nie tylko fundamentem sprawności operacyjnej, ale również wyrazem odpowiedzialności za wspólny cel – bezpieczeństwo narodowe. W kontekście zarówno procesu dowodzenia, jak i zarządzania Siłami Zbrojnymi, utrzymanie dyscypliny wojskowej na odpowiednim poziomie stanowi elementarne założenie efektywności i sprawności Sił Zbrojnych.
Dyscyplina wojskowa egzekwowana jest na dwóch płaszczyznach: karnej i dyscyplinarnej. Granica między nimi bywa płynna, gdyż wiele czynów może być jednocześnie przestępstwem wojskowym i przewinieniem dyscyplinarnym. O tym, w jakim trybie sprawa zostanie rozpoznana, decyduje dowódca jednostki wojskowej, który staje się centralną postacią w systemie odpowiedzialności. Co więcej, w wyjątkowych sytuacjach postępowanie karne może być wszczęte nawet wbrew jego woli, jeśli wymagają tego ważne względy dyscypliny wojskowej (art. 660 k.p.k.).
Postępowanie dyscyplinarne pełni głównie funkcję wychowawczą i prewencyjną, jednak jego cele w dużej mierze pokrywają się z tymi, które stoją przed odpowiedzialnością karną – zapewnienie porządku, eliminacja niesubordynacji i utrzymanie gotowości bojowej. Ma charakter quasi-represyjny, co oznacza, że istotniejsze od samej kary jest oddziaływanie wychowawcze, w tym stosowanie środków motywujących, np. wyróżnień.
Rola dowódcy w egzekwowaniu dyscypliny ewoluowała szczególnie po reformach lat 90., gdy nowe regulacje dostosowano do zasad państwa prawa i standardów ochrony praw człowieka. Obecnie, na mocy ustawy z 11 marca 2022 r. o obronie Ojczyzny, dowódca jednostki ponosi odpowiedzialność za kształtowanie dyscypliny wojskowej, a jego zadaniem jest nie tylko reagowanie na naruszenia, lecz także budowanie warunków sprzyjających przestrzeganiu zasad i morale wśród żołnierzy.
W aktualnym stanie prawnym naruszenie dyscypliny wojskowej definiowane jest jako zachowanie godzące w dobre imię lub interes Sił Zbrojnych, zawinione przekroczenie uprawnień, niewykonanie obowiązków, a także niewypełnienie poleceń i rozkazów (art. 353 u.o.O.). Brak ustawowej definicji samej „dyscypliny wojskowej” budzi jednak kontrowersje, gdyż może prowadzić do zbyt szerokiej interpretacji odpowiedzialności dyscyplinarnej, zrównując ją z obowiązkiem przestrzegania prawa w ogóle. Tymczasem jej istota powinna sprowadzać się do ochrony stosunków wewnątrzwojskowych i zapewnienia sprawności armii.